Spoorwijk werd tussen 1920 en 1931 aan de zuidkant van Den Haag gebouwd, vrijwel geheel in overeenstemming met het plan van de beroemde architect Berlage. De stedenbouwkundige opzet wordt bepaald door de gevorkte hoofdas van de Alberdingk Thijmstraat en de Potgieterstraat en door het kromme verloop van de Hildebrandstraat / Beetsstraat dat de aangrenzende spoorlijn volgt.

Isaac Lindo werd in 1890 door het Haagse stadsbestuur gevraagd om directeur van de Haagse Dienst Gemeentewerken te worden.

Na de Molenwijk was Spoorwijk de tweede wijk waar op grote schaal sociale woningbouw door de gemeente werd neergezet. De wijk, aangelegd in de voormalige Noordpolder, wordt begrensd door de spoorlijn Den Haag-Rotterdam, het riviertje de Laak, de Van Zeggelenlaan en de gemeente Rijswijk. Tussen 1995 en 2000 zijn grote delen van de wijk vernieuwd.

Lindo

Na de invoering van de woningwet, in 1902, ontwierp het Hoofd Publieke Werken van Den Haag, Isaac Lindo, een uitbreidingsplan voor Den Haag, waaronder het gebied tussen de Broeksloot en het riviertje De Laak dat in 1905 openbaar werd gemaakt. Het plan Lindo kreeg veel kritiek van de pers en raadsleden.

Mathematicus

Men verweet Lindo dat hij als een mathematicus te werk was gegaan en een meetkundig stratenplan had ontworpen zonder invulling aan plaatsen waar winkels, kerken, scholen en andere bijzondere gebouwen moesten komen. De eentonigheid van zijn ontwerp met rechte stratenblokken met alleen maar woningen viel bij critici in verkeerde aarde.

Burgemeester en Wethouders negeerden echter de kritieken en hielden aanvankelijk vast aan het Plan Lindo. Door de ingediende bezwaarschriften en onder druk van bepaalde raadsleden zwichtte B en W toch.

De architect Hendrik Berlage ontwierp het stratenplan voor Spoorwijk / Laakkwartier.

Desondanks duurde het tot 1907 voordat B en W het besluit namen een onafhankelijke architect als adviseur aan te stellen. Hendrik Berlage was toen bekend om zijn uitbreidingsplannen voor Amsterdam, maar ook voor het ontwerp van het kantoor van De Nederlanden van 1845 en werd, door B en W, als adviseur aangetrokken.

Berlage

Duur ontwerp

Het uitbreidingsplan van Berlage uit 1908 kreeg echter ook veel kritiek van onder andere de directeuren van diverse gemeentelijke diensten. Zij wilden de eisen van de woningwet minimaal invullen om vooral de kosten zo laag mogelijk te houden. Dit was ook de gedachtegang bij de B en W.

Door deze discussies duurde het tot 1911 voordat het uitbreidingsplan werd goedgekeurd door de gemeenteraad. Om de kosten van de woningen, en dus de woonlasten, te beperken werden uiteindelijk door de gemeente (omstreden) aangepaste grondprijzen toegepast.

In 1913 werd het plan bekrachtigd door het parlement. De gemeente Den Haag begon in 1925 met de bouw van de wijk dat zijn naam ontleent aan 'de spoorbocht' van de spoorlijn tussen Rijswijk en Den Haag Hollands Spoor.

De aanleg van Spoorwijk in de jaren 1920.

De wijk

Spoorwijk is 32 ha groot en is onderdeel van het stadsdeel Laak. De wijk had overwegend kleinschalige bebouwing daterend uit de periode van de tuinstadgedachte. Dat was te zien aan de vele korte straatjes en de lange straten die gebogen lopen zodat lange zichtlijnen tot de uitzondering behoorden. Deze opbouw zorgt voor beschutte openbare ruimten.

De Guido Gezellestraat in 1984. Met de Oranjekerk.

Gevoegd bij de relatief lage huisjes en brede straten met bomen, gaf dit geheel een knusse, dorpse tuinstadsfeer. Uitzondering op de eenvoudige, lage bebouwing vormden de bijzondere functies: scholen en kerken. Deze werden groter en zorgvuldig ontworpen om als stedenbouwkundig accent te dienen.

Karakteristieke elementen uit stedenbouwkundig oogpunt vormen in Spoorwijk brede vorkvormig verlopende straten (Alberdingk Thijmstraat). Opvallend zijn de pleinvormig verbrede binnenstraten, die toegankelijk zijn door poorten in de bebouwing, zoals in de Schaapherderstraat. Hier is de hand van Berlage zichtbaar, die in zijn uitbreidingsplan van 1908 dergelijke structuur bepalende factoren had opgenomen.

De meeste woonstraten met smalle toegangen en een verbreding in het midden met een groenzone met gras en bomen zijn inmiddels gesloopt en vervangen door stadsvernieuwing.

Kerken

Spoorwijk werd lange tijd gedomineerd door twee grote kerken: de hervormde Oranjekerk en de rooms-katholieke Jeroenkerk. Beide zijn in de jaren negentig afgebrand en afgebroken.

De kerken werden echter al niet meer gebruikt. De kerkgangers betrokken rond 1990 kleineer panden.

Op 28 maart 1928 vond de eerstesteenlegging plaats van de H. Jeroenkerk in de Dr. Schaepmanstraat 2 met B.P.M. de Jong als bouwpastoor. Deze foto laat de bouw van de Jeroenkerk in 1929 zien. De kerk stond op dat moment nog in het weiland.

Jeroen en Oranje

De St. Jeroenkerk was in 1928 het eerste gebouw dat in Spoorwijk werd neergezet. De heilige Jeroen was de eerste pastoor van Noordwijk. Hij werd bij een inval van de Noormannen vermoord. Rondom de kerk werden katholieke scholen gebouwd, de Mariaschool (kleuterschool, gesloopt in 1989), de Jeroenschool voor de meisjes (gesloopt in 2007), de Jozefschool voor de jongens (gesloten in 1971 en gesloopt in 1994) en een huishoudschool.

Een paar straten in de omgeving (met zwarte in plaats van oranje pannen op het dak) werden vrijwel uitsluitend door katholieken bewoond.

De hervormde Oranjekerk werd in 1935 door koningin Wilhelmina geopend. De kerk werd vernoemd naar het koningshuis, het huis van Oranje.

Scholen

De Busken Huetstraat in 1977. Links de Busken Huetschool.

• Mariaschool (kleuterschool, gesloopt in 1989),
• Jeroenschool voor de meisjes (Rosseelsstraat 100, gesloopt in 2007)
  • In 2008 werd op ongeveer dezelfde plek een nieuwe Jeroenschool gebouwd. De ingang werd verplaatst naar de Guido Gezellestraat 51.
• Jozefschool voor de jongens (Rosseelsstraat 98, gesloten in 1971 en gesloopt in 1994)
• Huishoudschool.
• Busken Huetschool Gesticht op 10 maart 1926 aan de Busken Huetstraat 30. In 1985 werd, na een fusie, de naam veranderd in De Spoorzoeker. In 1992 werd het oude pand vervangen door nieuwbouw.
• Alberda school. Op 20 maart 1923 werd de Alberdingk Thijmpleinschool geopend op het Alberdingk Thijmplein 33. In 1948 werd de naam veranderd in ir. J.W. Albardaschool. De school stopte in 1985. In 2014 werd het pand verbouwd tot een hindoe tempel.

• Guido Gezellestraat met links de St. Jeroenschool (meisjes) en rechts de Jozefschool (jongens). Verderop de Rosseelstraat. Op de achtergrond de Oranjekerk op het Goeverneurplein. De foto komt uit 1940.

  Aan de Beetsstraat 88-90 stond een school die uit twee scholen bestond (beneden en boven).
  • Ds. Sikkelschool (beneden). De school werd op 1 oktober 1923 geopend en gevestigd aan het Alberdingk Thijmplein 30. Later verhuisde de Sikkelschool naar de Beetsstraat. In 1985 werd de naam veranderd in Het Mozaïek.
  • Karel Doormanschool (boven). De school werd op 1 april 1925 geopend als Openbare Lagere School Beetsstraat. De school werd in 1961 opgeheven.
  • Prinses Marijkeschool (kleuterschool, tot 1985).

Het grote wijkpark, het Hof van Heden, werd op de plek van de Nannostraat gebouwd.

Veranderingen

Klein

De huizen in Spoorwijk waren van oorsprong arbeiderswoningen, en erg klein (minder dan 50 m2) en ook in andere opzichten sterk verouderd. Het waren laagbouwwoningen met een schuine kap, die in dichte eenheden in de wijk werden gebouwd.

Door de toename van met name het autobezit veranderde de woonomgeving in Spoorwijk sterk. De voortuinen maakten plaats voor geparkeerde auto's en het verkeer op straat werd drukker.

De Hildebrandstraat ligt parallel aan het spoor. Tot aan de jaren 1980 waren de straat en de spoorbaan met een laag hekje gescheiden.

In de jaren 1980 veranderde als gevolg van de stadsvernieuwing ergens anders in de stad de bewonerssamenstelling van Spoorwijk. Door het grote aantal goedkope huurwoningen kwamen veel buitenlandse gastarbeiders in de wijk wonen en vertrok het merendeel van de oorspronkelijke bewoners naar elders.

Renovatie

Vanaf 1997 werd de gehele buurt gerenoveerd. Er werd gestart met de afbraak van twee woonblokken in het centrum en de aanleg van het buurtpark het Hof van Heden dat hiervoor de Nieuwe Stad Prijs kreeg. De gehele Nannostraat werd hiervoor afgebroken. Het onaantastbare stratenpatroon van Berlage bleef echter wel gehandhaafd.

De hele wijk is inmiddels vernieuwd. 1300 oude huizen (60%) maakten plaats voor 750 nieuwbouwwoningen.

De nieuwe Multatulistraat kijkend richting de Alberdingk Thijmstraat (juli 2014)

Het stratenpatroon bleef behouden maar er kwam meer variatie in woningtypen (eengezinswoningen, seniorenwoningen en appartementen). Een flink deel van de nieuwbouw bestaat uit koopwoningen.

Bewoners

Spoorwijk is een multiculturele wijk en de oude volksbuurtsfeer is nog altijd te herkennen. Op dit moment is de verhouding eengezinswoningen-appartementen gelijk, met een groter aandeel corporatiebezit (57%) dan particulier bezit.

 

De nieuwe Jeroenschool werd in 2008 gebouwd. Op de achtergrond buurtcentrum de Wissel. Deze foto is van februari 2015.

De samenstelling van de huishoudens is divers en evenredig verdeeld van eenpersoonshuishoudens tot samenwonend met en zonder kinderen. Meer dan de helft van de huishoudens heeft een laag inkomen.

Op 1 januari 2013 behoorde 30,5% van de bevolking tot de jongeren onder 20 jaar, 6,2% tot de ouderen en de rest - 63,2% - tot de 20-64 jarigen.

Vergeleken met Den Haag heeft Spoorwijk procentueel ongeveer evenveel inwoners in de leeftijd 20-64 jaar. De gemiddelde leeftijd van de inwoners van Spoorwijk was 32,8 jaar en was daarmee lager dan de gemiddelde leeftijd van alle Haagse inwoners. De bewoners zijn voornamelijk van allochtone afkomst (76%). Deze groep niet-Nederlandse bewoners is zeer gemêleerd.

Hildebrand is de verteller binnen de Camera Obscura. Dit beeld staat in de Haarlemse Haarlemmerhout.

Straatnamen

Toen de straatnamen in Spoorwijk in 1920 vastgesteld werden, was de 19e eeuw net voorbij. De schrijvers uit die periode lagen nog goed in het geheugen en werden met straatnamen geëerd. 

Record

Het belangrijkste boek van de 19e eeuw was ongetwijfeld de Camera Obscura van Hildebrand. Hildebrand was een pseunoniem van Nicolaas Beets. Dit leverde de Camera Obscurastraat, de Hildebrandstraat en de Beetsstraat op.

Diverse romanfiguren uit de Camera Obscura kregen ook een straatnaam toebedeeld, te weten: Stastokstraat (sinds 1921), Bartje Blomhof (sinds 2004), Grietje van Burenhof (sinds 2004), Henriëtte Keggehof (sinds 2009), Mevrouw Dorbeenhof (sinds 2002), Robertus Nurkshof (sinds 2008), Van der Hoogenhof (sinds 2009), Van Nagelhof (sinds 2004), Rudolf van Brammenstraat (sinds 2004). De Keggestraat uit 1921 werd in 2001 gesloopt. 

Nicolaas Beets is met deze twaalf straatnamen de koploper. 

Jan Goeverneur heeft de belangrijkste straat van Spoorwijk - Laakkwartier toebedeeld gekregen, de Goeverneurlaan. Goeverneur is vooral bekend van het nog steeds populaire kinderliedje Grootvaders klok en de roman De avonturen van Prikkebeen

De Guido Gezellestraat gezien vanaf de Jeroenkerk.

Eduard Douwes Dekker was een Nederlands schrijver, bekend onder het pseudoniem Multatuli. Hij schreef de baanbrekende roman Max Havelaar. Hij heeft drie straten in Spoorwijk: De Douwes Dekkerstraat, de Multatulistraat en de Max Haverlaarstraat (roman uit 1859).

Carel Vosmaer was een Haagse letterkundige. Hij kreeg ook drie straten in Den Haag: de Vosmaerstraat, de Amazonestraat (zijn roman uit 1880) en de Nannostraat (roman uit 1883). De Nannostraat werd in 1997 afgebroken. 

Ook Coenrad  Busken Huet was een Haags letterkundige. Twee straatnamen, de Busken Huetstraat en de Lidewijdestraat (roman uit 1868).

Jan Oltmans schreef in 1838 De Schaapherder. Twee straatnamen, de Oltmansstraat en de Schaapherderstraat. 

Johannes Hasebroek schreef onder het Pseunoniem Jonathan. Ook twee straatnamen, de Hasebroekstraat en de Jonathanstraat. 

Hendrik Jan Schimmel schreef in 1875 de roman Sinjeur Semeyns. Twee straatnamen, te weten de Schimmelweg aan de rand van Spoorwijk en de Sinjeur Semeynsweg.

De aanleg van de Van Zeggelenlaan gezien vanaf de Goeverneurlaan. Met in de verte de Jeroenkerk. Dit is de grens van Spoorwijk met Laakkwartier.

Josephus Alberdingk Thijm stond vooral bekend als een prominent rooms katholiek schrijver. Hij kreeg een straat en een plein. 

Herman Schaepman was een katholieke priester die belangrijk was voor de katholieke Nederlanders. Hij schreef ook af en toe een gedicht. Schaepman werd meestal aangeduid als Dr. Schaepman (en niet Doctor Schaepman). Hij kreeg een straatnaam.

Guido Gezelle, Prudens van Duysen en Hugo Verriest waren Vlaamse dichters. Ieder een straatnaam. 

Jan Kneppelhout, Jan Wap, Cornelis van Koetsveld en Willem van Zeggelen waren allen schrijvers.  

Spoorwijk vanuit de lucht.

De Alberdingk Thijmstraat in 2014.

Het Alberdingk Thijmplein in 1932. Op de achtergrond de Jeroenkerk.

De Camera Obscurastraat gezien naar de Gerrit Witsestraat in 1980

De Sikkelschool in de Beetsstraat werd in 1923 gesticht door de Vereniging tot oprichting en instandhouding van vrije scholen op gereformeerde grondslag. Later kwam aan de linkerkant een openbare school en rechts het Christelijke gedeelte. Vanaf 1980 heette de school Het Mozaiek.

De Schimmelweg aan de rand van Spoorwijk. Dit is altijd een groene straat geweest.