Over het Nationaal Monument koningin Wilhelmina werd 25 jaar nagedacht en er gingen 12 kabinetten overheen voordat het in 1987 onthuld werd.

Koningin Wilhelmina werd tijdens de oorlog het symbool van het verzet. De auto van Wilhelmina passeert hier na de oorlog op 6 juni 1945 de obelisk van haar moeder Emma op het Regentesseplein.

Overleden

Op 28 november 1962 overleed de voormalige oorlogskoningin Wilhelmina. De populariteit van de ex-koningin was onder de Nederlandse bevolking tijdens de oorlog groot. Voor velen werd zij 'de stem en het symbool van Nederland'.

Al in 1963 werd een  Comité van Advies benoemd dat advies moest gaan uitbrengen over een op te richten Nationaal Monument. Pas in 1968 leverde de commissie het eindrapport in en daar stond eigenlijk niets concreets in, behalve dat het monument in Den Haag, op het Raadhuisplein, moest komen en niet in Amsterdam.

De nieuwe commissie, vanaf 1969, had minder tijd nodig: er moest een ruimtelijke structuur komen, met sculpturale elementen en teksten over het leven van koningin Wilhelmina. Deze lastige opdracht zorgde de navolgende jaren voor heel wat hoofdbrekens bij bestuurders en kunstenaars.

De beeldhouwster

Charlotte Dorothée barones van Pallandt werd geboren in 1898, het jaar dat Wilhelmina koningin werd. Charlottes zus was hofdame bij Wilhelmina en beide zussen hadden een paar keer bij de koningin gedejeuneerd.

Charlotte van Pallandt hield niet alleen rekening met Wilhelmina's historische betekenis als vorstin, maar ook met de indruk die zij maakte als persoon.

Charlottes hobby werd haar beroep en na de oorlog kwam Van Pallandts carrière pas goed op gang. Ze maakte portretten van koningin Juliana, Adriaan Roland Holst, Fred Carasso, Ro Mogendorff, Albert Termote en van zichzelf. 'Bij het portret moet je onmiddellijk iets zien dat buiten de gelijkenis omgaat en dat moet je maken.'

Verder gaf ze les aan de jeugdige prinses Beatrix.

Van Pallandt kreeg in 1965 haar belangrijkste opdracht van een Rotterdamse bankier. Een beeld van de oorlogskoningin, en het moest snel af zijn.

 

Rotterdam

Beeld zonder gezicht

De onthulling in Rotterdam van een oorlogsmonument in 1957. De houding van Wilhelmina (W) op deze foto inspireerde beeldhouwster Van Pallandt tot het Wilhelmina monument.

Bij een eerste studie, gemaakt in was, werd de koningin zittend afgebeeld. Maar de opdrachtgever wilde dit niet en ook geen jonge vorstin te paard of in gezelschap van Prins Hendrik. Hij wilde de onverzettelijk optimistische koningin zoals zij in 1945 uit Engeland naar Nederland terugkeerde.

En toen ontdekte Van Pallandt een foto van prinses Wilhelmina uit 1957. De specifieke houding van de voormalige vorstin typeerde haar karakter en Van Pallandt besloot een gipsmodel van een staande koningin te maken. Koningin Juliana was echter verbaasd over het gezichtloze hoofd. Wilhelmina stond namelijk in haar jeugd in de Verenigde Staten bekend als queen pretty face.

Charlotte paste het beeld hierop aan en in het voorjaar van 1967 kwam Juliana weer langs. De koningin vond het gezicht echter niet op dat van haar moeder lijken. Van Pallandt ging daarop terug naar het oorspronkelijke gezichtsloze ontwerp.

Koningin Juliana onthulde op 4 mei 1968 in Rotterdam het beeld van haar moeder Wilhelmina. Prins Bernhard keek toe.

Van Pallandt: 'Ik heb haar willen uitbeelden zoals het volk haar kende. Zij is een vorstin, trots, eenzaam. Zij was goed, door en door goed, maar niet gemakkelijk. Moeder des vaderlands'

De onthulling van het beeld zou al in 1967 plaats vinden. De kunstenares was echter ziek. Door het langdurige beeldhouwen had haar arm het begeven. Maar op 4 mei 1968, een dag voor bevrijdingsdag, werd het Rotterdamse beeld onthuld door koningin Juliana en prins Bernhard.

Kopieën

Kunstverzamelaar Dirk Hannema zag dat het gipsen model van drie meter hoog bij Van Pallandt in de tuin stond te verkommeren. Hij vroeg en kreeg het cadeau van de kunstenaar. Hannema in 1968 'ik vind het een origineel en uiterst geslaagd monument dat door de sobere en monumentale opvatting en de realistische visie geheel van onze tijd is.'

Charlotte van Pallandt en prinses Beatrix in 1978. Deze ruim een meter hoge kopie staat in een wachtkamer in het gebouw van de Tweede Kamer. Met links de voorzitter van de Tweede Kamer Anne Vondeling.

Het grote gipsmodel maakt sinds 1968 deel uit van de kunstverzameling Hannema-De Stuers Fundatie in kasteel 't Nijenhuis bij Heino.

Hannema verzekerde Van Pallandt dat ze het model, wanneer nodig, altijd zou mogen gebruiken.

Tweede Kamer

In 1978 werd een bronzen kopie van het Rotterdamse beeld van ruim een meter in de antichambre van het Tweede Kamergebouw geplaatst. Het beeld van Wilhelmina vormt met het borstbeeld van de Nederlandse oorlogspremier Pieter Gerbrandy en het portret van de Engelse oorlogspremier Winston Churchill een oorlogs-trio.

De handen van Wilhelmina tonen overigens slijtagesporen omdat Kamerleden haar af een toe een hand geven.

25 jaar

In maart 1983 vroeg het comité 'Een waardig monument voor koningin Wilhelmina' aan zes kunstenaars om een alternatief ontwerp te tonen. Dit is het beeld van baron Eduard Speyart van Woerden.

Ruimtelijke sculptuur

In Den Haag werd ondertussen nog steeds nagedacht over het Nationale Monument.

Vanaf halverwege de jaren 1970 ontstonden enkele ideeën over hoe de herinnering aan koningin Wilhelmina vorm gegeven moest worden. De herkenbare leegte van Ed van Doorn waarbij de koningin in silhouet zou worden uitgebeeld was daar een van. Een monument in de Hofvijver van Wilhelmina in perspex een ander.

De aanhangers van het vorstenhuis vonden deze ontwerpen veel te abstract en wilden een duidelijk te herkennen vorstin. De gemeenteraad ging hierin mee.

Keienlint

Het meest besproken plan was in 1979 dat van de architect Frans van Dillen en de beeldhouwer Hans Petri. Een kleurige baan van stenen zou vanaf het Binnenhof slingerend door de binnenstad lopen en eindigen bij een bronzen kei op het Kerkplein.

Op deze kei moesten teksten en afbeeldingen komen van Wilhelmina. Het ontwerp werd door de regering geaccepteerd, maar de gemeente Den Haag wees het af 'er zijn meer raakvlakken met Klein Duimpje'.

Ouwe Drees

Dit is het ontwerp van architect Aldo van Eyck. Een 'meeuwwitte' koepel moest op het Lange Voorhout geplaatst worden.

Willem Drees senior was de invloedrijke voorzitter van het comité dat streefde naar een ‘waardig monument voor Koningin Wilhelmina’. Met in dat comité onder andere de violist Theo Olof, de acteur Paul Steenbergen, de ballonvaarster Nini Boesman, de televisiepresentator Johan Bodegraven en de complete Prinses Irene Brigade. Drees gebruikte zijn old boys network om al te moderne ontwerpen tegen te houden.

Vliegende schotel

Een 'meeuwwitte' koepel van de architect Aldo van Eyck, met dia's en teksten over de koningin was het volgende ontwerp. Het werd goedgekeurd door de regering en door koningin Beatrix. De Haagse kritiek was echter alweer vernietigend: ´Een kruising tussen een tramwachthuisje en een ouderwets theepaviljoen´ 'Een vliegende schotel op pootjes'

Het kleinste model van zeventien centimeter werd in tienvoud gegoten. Dit was in 1965 de eerste schets voor het Rotterdamse monument. Van het drieënvijftig centimeter hoge exemplaar is een oplage zes exemplaren bekend.

Geïnteresseerden deden wederom suggesties voor een traditioneel monument: ‘een ruiterstandbeeld, een obelisk, een fontein, of iets dergelijks’.

In 1983 vroeg het comité 'waardig monument voor Koningin Wilhelmina' als tegenzet aan zes kunstenaars om een alternatief ontwerp te presenteren. Deze beelden werden tentoongesteld in hotel Des Indes aan het Lange Voorhout.

Patstelling

De opdracht uit 1969 bleek niet werkbaar. Iedere abstracte sculptuur zou door actiegroepen afgewezen worden. Het comité onder leiding van Drees senior concludeerde in 1983 in een brief aan minister Brinkman: 'De regering gaat voorbij aan de wens van al diegenen die twintig jaar wachten op de totstandkoming van een waardig en herkenbaar monument voor koningin Wilhelmina'.

Het originele grote gipsmodel werd door Charlotte van Pallandt geschonken aan een verzamelaar. Het Haagse beeld werd gegoten naar dit oorspronkelijke gipsmodel.

Nieuwe opdracht

Figuratief 

In 1984 wijzigde de overheid de opdracht. De ruimtelijke sculptuur was van de baan en het kunstwerk moest nu een figuratief standbeeld van de vorstin worden. Wilhelmina was op 28 november 1962 overleden en het zou mooi zijn als het nieuwe beeld 25 jaar na haar dood onthuld zou kunnen worden.

Minister Brinkman van WVC en het Haagse gemeentebestuur hakten daarop de knoop door. Op 4 juni 1984 stemden vijf van de zes gemeenteraadsfracties in met het plan.

Het nieuwe beeld werd figuratief, maar ook abstract en het stond al vele jaren in Rotterdam. Het kon zo in brons gekopieerd worden. Inspraak was niet meer mogelijk.

Gravin van Limburg Stirum van de vereniging Oranje Hofstad vond het ontwerp mooi, maar: 'het heeft geen gezicht en hoe kunnen onze kleinkinderen zich dan een beeld van deze geweldige vrouw vormen?'

De Haagse Kunstkring had het over een vergaande landelijke miskleun, die vele tonnen heeft gekost aan praten en nog eens praten.

Tijdens de overige traditionele protesten werd gesproken van een 'monument der verlegenheid'. Een niet creatieve witte-boorden oplossing voor een nationaal monument kon toch niet waar zijn. Maar toch was het waar en de opdracht ging naar Charlotte van Pallandt.

Charlotte van Pallandt wilde het Wilhelmina monument in de tuin van de Raad van State laten plaatsen. Dit is een proefplaatsing in 1984.

Het gipsen model dat kunstverzamelaar Dirk Hannema in 1969 van Charlotte van Pallandt cadeau had gekregen, kon nu zijn diensten bewijzen.

Het nieuwe beeld werd 2,8 meter hoog en werd in brons gegoten (de Rotterdamse versie is 3 meter). De totale kosten waren drie miljoen euro.

Tegelijkertijd werd nog een kopie gemaakt. Dit kwam in de tuin van Kasteel het Nijenhuis terecht. Dit is de buitenlocatie van museum De Fundatie.

Locatie

Het gemeentebestuur in 1984: 'De locatie heeft een evidente relatie met koningin Wilhelmina, namelijk voor het pand waarin thans de Raad van State is gehuisvest, het college waarvan zij voorzitster is geweest, en tegenover haar geboorte- en woonpaleis.'

Koningin Wilhelmina had echter maar een paar keer het voorzitterschap van de Raad van State bekleed.

Daarnaast had Wilhelmina voor de oorlog al een hekel aan Paleis Noordeinde en toen het door de Duitsers bezoedeld werd, wilde ze er helemaal nooit meer wonen. De koningin in de speelfilm Soldaat van Oranje tegen Erik Hazelhoff Roelfzema: 'Had u niet per ongeluk een bommetje op dat paleis kunnen laten vallen?'

Een groepje van deskundigen reed de stad door met een kartonnen model op wieltjes. Hier op het Paleisplein.

De kunstenares Charlotte van Pallandt wilde het beeld in de tuin van Paleis Kneuterdijk (Raad van State) laten plaatsen. Koningin Beatrix was hier op tegen, ook omdat de tuin alleen overdag toegankelijk is.

Een ander idee was om het beeld op een hoge zuil op het Malieveld te plaatsen. Net zoals met het monument van admiraal Nelson op Trafalgar Square in Londen. Dit plan werd direct afgeserveerd.

Uiteindelijk reed een groepje van deskundigen de stad door met een kartonnen model op wieltjes. Op diverse plekken werd getest of het nieuwe beeld zou passen of juist zou detoneren. Een van de aanwezigen: 'Toen we de hele dag met die pop hadden rond gesold zag niemand ergens meer iets in.'

In december 1986 werd besloten om toch maar de oorspronkelijke plaats voor het monument te gebruiken.

Een proefplaatsing van het Nationaal Monument in oktober 1986.

Van Pallandt legde zich bij deze beslissing neer, maar zei toch nog: 'Alleen had ik het liever aan de Vijverberg gehad, daar had je het van ver al kunnen zien. Maar het valt wel mee, zoals het nu tussen het Paleis Noordeinde en de Raad van State komt te staan. Een waardige plek, ja, maar dat doet er niet toe. Belangrijk is dat het er mooi staat. Ik ben alleen bang voor die mensen met die spuitbussen met verf. Maar het is wel een veilige plek bij het paleis, er zullen wel mensen op wacht staan.'

De omgeving

De architect en stedenbouwkundige Sam van Embden werd gevraagd om de omgeving van het nieuwe monument in te richten. 'Als professioneel urbanist toch wel wat geprikkeld door het verwijt van een te enge stedebouwkundige aanpak, kwam ik als vanzelf tot een nieuwe, mij dadelijk aansprekende variant:

Het Nationaal Monument voor Koningin Wilhelmina gezien vanuit het gebouw van de Raad van State. De voorbereidingen voor Prinsjesdag zijn op deze foto in volle gang.

de Zwijger te paard tegen de achtergrond van die grote architectuur en recht daartegenover het beeld van zijn verre nazaat Wilhelmina.'

Een verplaatsing van het ruiterstandbeeld werd echter niet geaccepteerd. Dit plan was van de baan. 

Groene kamer

Het volgende idee was een groene ‘kamer‘ waar het bronzen beeld in zou moeten staan. Volgens het ontwerp zou een groene muur van struiken het zicht naar de Paleisstraat blokkeren. Een groene lijst onder de ramen van de Gotische Zaal moest de tuin completeren. Ook dit plan werd afgewezen.

Uiteindelijk werd gekozen om het beeld een achtergrond te geven. Een licht gebogen granieten wand met de vorm van een afgeknotte driehoek.

Dit muurtje maakt onderdeel uit van het Wilhelmina monument en bevindt zich bij het gebouw van de Raad van State. De tekst: Wilhelmina Achter haar stem uit ballingschap stond een gestalte als deze 1940-1945.

Tegenover het beeld werd als contra-punt een lage gedenksteen geplaatst, tegen een wand, gevormd door een lage haag.

Omdat de stenen elementen zonder groen kader geplaatst werden, bleef de omgeving dus zichtbaar. De bestrating van het monument heeft dezelfde kleur heeft als de kinderkopjes ernaast, en daarom is het verschil tussen monument en omgeving niet te zien. Het monument valt een beetje weg in de omgeving.

Windroos

Op de grond werd een windroos geplaatst met een spreuk in het Latijn en het Nederlands: saevis tranquillus in undis = rustig temidden der woedende golven

Dit was de lijfspreuk van Willem van Oranje en de tekst staat ook op het standbeeld op het Plein.

Op de windroos op de grond staat in het Latijn en het Nederlands: saevis tranquillus in undis = rustig temidden der woedende golven. Dit was de lijfspreuk van Willem van Oranje en de tekst staat ook op het standbeeld op het Plein. Toen Wilhelmina koningin werd, begon ze de term weer te gebruiken. Haar achterkleinzoon, koning Willem Alexander, gebruikte de spreuk bij zijn troonaanvaarding in 2013.

Toen Wilhelmina koningin werd, begon ze de term weer te gebruiken en haar achterkleinzoon, koning Willem Alexander, gebruikte de spreuk bij zijn troonaanvaarding in 2013.

Precisie

Het plaatsen van de verschillende delen was wel precisiewerk: 'Alleen de wand en het bordes bestaan al uit meer dan vierhonderd onderdelen. Door de gebogen vorm van de wand en doordat de hoofdlijnen niet evenwijdig aan elkaar lopen, moest ieder onderdeel berekend en uitgetekend worden. Het was een ware puzzel om al die in grootte en vorm afwijkende stukken te vervaardigen en precies op de juiste plaats te leggen. De afwijkingen waren gering, dat ieder onderdeel vooraf genummerd moest worden.'

Onthulling

Op zaterdagochtend 28 november 1987 was het exact vijfentwintig jaar geleden dat Koningin Wilhelmina overleed. Minister Brinkman van Cultuur kwam naar de Paleisstraat, de nieuwe burgemeester Havermans was uiteraard aanwezig. En oud-verzetsstrijders en ridders in de militaire Willemsorde waren ook uitgenodigd.

De onthulling van het monument op 28 november 1987 door prinses Juliana (PJ) en koningin Beatrix (KB). De kunstenares Charlotte van Pallandt (CP) keek toe. Met minister Brinkman (B) en een delegatie van oud strijders (OS).

De eregast was de 89-jarige kunstenares Charlotte van Pallandt. De minister zei dat het beeld 'even onverzettelijk als de vorstin zelf was. Zij bleef zichzelf als koningin en als mens vijftig jaar onverzettelijk trouw'.

Prinses Juliana en kleindochter koningin Beatrix trokken beide aan een touw, en onthulde daarmee het lang bevochten Nationaal monument koningin Wilhelmina.

Heden

Met de herinrichting van het Noordeinde en de Paleisstraat kijkt de gemeente Den Haag ook naar een herinrichting van de omgeving van het monument.

Een oud inzicht werd hiervoor uit de la getrokken: 'een aangename groene ruimte voor verpozing en verblijf moet het karakter van een tuin krijgen'.

Charlotte van Pallandt ontwierp het beeld van koningin Wilhelmina. Sam van Embden ontwierp de sokkel en de bestrating.

De ontwerpster van het monument, Charlotte van Pallandt, zou in het nieuwe ontwerp ook een beetje haar zin krijgen. Het idee was namelijk om de ruimtelijke relatie met de tuin van de Raad van State te verbeteren.

De 'gedateerde elementen' van het monument gingen volgens dit plan vervallen. Dit betekent dat alleen het beeld van Charlotte van Pallandt op een sokkel kon blijven staan. De bijbehorende muren en bestratingselementen zouden moeten verdwijnen. 

Na protesten is dit nieuwe ontwerp van tafel verdwenen. Het lijkt er op dat het complete monument behouden blijft.

 

De werkkamer van koning Willem Alexander. Op de schoorsteenmantel staat een kopie van een ander, concurrerend, beeld van zijn overgrootmoeder Wilhelmina. Dit is het beeld dat Mari Andriessen in 1968 maakte en dat in Utrecht staat.

Al in 1923 werd in Paramaribo (Suriname) een bronzen standbeeld van koningin Wilhelmina onthuld. Het originele beeld werd in datzelfde jaar in de Haagse Dierentuin tentoongesteld.

Een proefplaatsing van het gipsen beeld in Rotterdam in 1968.

Het beeld is geplaatst op een lichte verhoging en voor een, op relatief ruime afstand staande, licht gebogen. granieten wand met de vorm van een afgeknotte driehoek. Achter het monument is de Wilhelminabeuk zichtbaar.

De plaatsing van het beeld van Wilhelmina in Rotterdam, bij de Euromast.

Charlotte van Pallandt: Ik heb haar willen uitbeelden zoals het volk haar kende.Zij is een vorstin, trots, eenzaam. Zij was goed, door en door goed, maar niet gemakkelijk.

Het Wilhelminabeeld in juni 2020.

In 2019 liep in Museum de Fundatie in Zwolle een overzichtstentoonstelling van Charlotte van Pallandt. In deze zaal het originele gipsen beeld.

Het Wilhelminamonument in april 2018.

Achter het beeld staat een muur van circa 5 meter hoog