Wilhelmina van Pruisen was de vrouw van de laatste stadhouder Willem V. Zij was een doortastende vrouw die vooral bekend werd door haar avontuur bij Goejanverwellesluis. Daar werd ze door een groep Patriotten staande gehouden waarna ze haar broer, de koning van Pruisen, te hulp riep.

Johann Friedrich August Tischbein schilderde Wilhelmina van Pruisen rond 1800.

Het koninkrijk Pruisen ontstond in 1701 en werd het synoniem voor militarisme. In dit land moest alles wijken voor de plicht.  Gevoelens moesten niet getoond worden, maar juist verhuld omdat ze voor niemand belangrijk waren. En deze mentaliteit gold ook voor kleine kinderen.

Wilhelmina

Wilhelmina werd in 1755 op vierjarige leeftijd gescheiden van haar ouders en ging wonen op het paleis van haar oom, koning Frederik de Grote. Deze alte Fritz had geen kinderen en bij zijn overlijden zou Frederiks broer, de vader van Wilhelmina, koning worden. En daarmee was Wilhelmina dus ook een potentiële troonopvolger. Bij haar opvoeding waren discipline en gehoorzaamheid de opperste deugden.

Wilhelmina werd een koele chique schoonheid die wist dat ze uitgehuwelijkt ging worden, maar ook dat ze als Pruisische prinses veel geld waard was. Ze kreeg van haar oom koning Frederik de Grote te horen dat veel vorsten hun vrouw beschouwden als een 'huismeubel of eerste bediende'.

Op 4 oktober 1767 trouwde 16-jarige prinses in Berlijn met de 19-jarige Nederlandse stadhouder Willem V.

Willem en Wilhelmina trouwden op 4 oktober 1767.

Huis ten Bosch

Willem V liet het Huis ten Bosch in het Haagse Bos opknappen voor zijn nieuwe vrouw. Wilhelmina gaf er regelmatig in de grote zaal concerten voor genodigden. Veel publieker waren de openbare maaltijden. Het echtpaar Van Oranje-Nassau, aangevuld met familieleden,  nodigde dan publiek uit om de koninklijke familie te zien eten.

De klassenbewuste Wilhelmina moest eerst wennen aan de mondige Nederlandse burgers, maar zei later 'als het gezelschap goed gekozen is, bevalt het mij dikwijls beter dan dat van de adel'.

Hoge kosten

Wilhelmina nam haar eigen geld mee, ongeveer 1,5 miljoen gulden en ontving daarnaast 50-60.000 gulden per jaar uit haar geboorteland (nu 5,5 miljoen).

Nogmaals het huwelijk tussen Willem V en Wilhelmina van Pruisen.

Haar man Willem V was echter veel rijker. Hij had rond 1770 ongeveer 16 miljoen gulden (nu 1,5 miljard). 

Toch teerde het echtpaar op hun vermogen in omdat de uitgaven maar liefst 1,3 miljoen gulden per jaar waren (nu 125 miljoen).

Oplopende uitgaven

Wilhelmina en Willem en de kinderen schilderden, maakten muziek en bezochten theaters. Om deze hobby's te begeleiden huurde het echtpaar een groot aantal mensen in, van conservator tot violist.

De hofthesaurier Reigersman waarschuwde regelmatig voor de oplopende uitgaven.

Stadhouder Willem V in 1769 geschilderd door Benjamin Samuel Bolomey. Dit schilderij hangt in Paleis het Loo. Het is onderdeel van een serie met sterk gelijkende portretten.

De familie zag de kosten echter als onafwendbaar omdat de culturele uitjes ook gebruikt werden voor het verstevigen van banden binnen en buiten de familie.  Het uitdragen van de sociale, politieke en culturele positie van de Oranjes was van groot belang. En dit mocht wat kosten.

Het stadhouderlijk hof gaf een permanente financiële ondersteuning aan de Haagse theaters en dan met name aan het Théâtre Français aan de Casuariestraat. Het echtpaar betaalde 12.000 gulden per jaar (nu 115.000 gulden) voor een abonnement waarbij ze twee dagen per week over 40-50 plaatsen konden beschikken.

Maar ook het Nederlandse theater aan de Assendelftstraat ontving een bijdrage.

Wilhelmina van Pruisen had in haar jeugd een gedegen muziekopleiding gehad. Nu in Den Haag had ze haar een eigen hofkapel. Deze kapel zorgde voor de muzikale omlijsting van diners en officiële ontvangsten.

Beethoven

Op 23 november 1783 gaf de jonge Ludwig van Beethoven zelfs een pianoconcert aan het hof. Ludwig ontving hiervoor 143 gulden (nu 14000 gulden), een bedrag waarover Beethoven overigens niet tevreden was.

De Zwitserse kunstenaar Benjamin Samuel Bolomey woonde tussen 1761 en 1791 in Den Haag.

De Galerij Prins Willem V aan het Buitenhof in mei 2019.

Deze hofschilder maakte portretten van zowel Wilhelmina als Willem, maar ook van bijvoorbeeld Gijsbert Karel van Hogendorp. De portretten dienden ter opluistering van de stadhouderlijke verblijven en als geschenk aan relaties in binnen- en buitenland. De beelden dienden om de bekendheid met prins en prinses te vergroten en zo het draagvlak voor hun bewind te versterken.

De Haagse meubelmaker Horrix was de vaste leverancier van Wilhelmina. Horrix maakte niet te opvallende, goed gemaakte meubels. Deze zeer kostbare meubelstukken waren degelijk en waardevast als verzekeringspolissen.  Van Pruisen kocht ook veel dure meubels in Frankrijk. De kostbare Duitse porseleinen kaarsenkronen en grote serviezen had ze vanuit haar geboortehuis meegebracht.

Johann Friedrich August Tischbein schilderde Wilhelmina van Pruisen in 1788.

Galerij Prins Willem V

Het echtpaar bezat een omvangrijke kunstcollectie die al vanaf 1766 tentoongesteld werd in een eigen gebouw dat opengesteld was voor het publiek, het eerste openbare museum van Nederland. Vanaf 1776 kreeg de collectie een nieuw gebouw, het huidige Museum Willem V, naast de Gevangenpoort aan het Buitenhof.

Patriotten

In de jaren 1780 ontstond in verschillende provincies politieke onrust. In Holland en Utrecht, maar ook in Gelderland, Overijssel en Zeeland kwamen twee groepen tegenover elkaar te staan. De prinsgezinden en de patriotten.

De eerste groep bestond uit aanhangers van de stadhouder Willem V, de prins van Oranje. Dit waren de adellijke machthebbers die traditioneel het land bestuurden. De patriotten bestonden uit welvarende burgers die invloed wilden hebben op het bestuur. Zij wilden een einde maken aan het absolutisme van de stadhouder. Deze machtsstrijd tussen burgers en adel liep eigenlijk al sinds Johan van Oldenbarnevelt en Johan de Witt.

Dit is een schoolplaat uit 1911 van J.J.R. De Wetstein Pfister. Het verbeeldt de aanhouding van Prinses Wilhelmina aan de Goejanverwellesluis. De kleding op deze plaat is overgenomen van de kleding op het plaatje hieronder.

Opstand

Bij de kleine burgeroorlog die daarop volgde vielen doden en werden opstanden gewonnen en verloren.

Willem V was een twijfelaar. De ene week gaf hij toe aan de Patriotten en de volgende week probeerde hij zijn oude rechten te herstellen. In 1785 raakte hij zijn Haagse leger kwijt omdat de Staten van Holland vonden dat hij te slap optrad tegen Oranje-gezinde Haagse plunderaars.

De nu onbeschermde familie vertrok hierop, zeer tegen de zin van Wilhelmina, op 15 september 1785 via via naar Nijmegen. Deze stad lag vlak bij Kleef dat bij Pruisen hoorde. En daar was de broer van Wilhelmina de koning.

De Oranje-aanhangers wilden dat Willem V terug kwam naar Den Haag om vanaf daar de contrarevolutie te leiden. Hij weigerde dat, maar na overleg met een protegé van Wilhelmina, de Oranje gezinde 24-jarige Gijsbert Karel van Hogendorp, vertrok op 28 juni 1787 Wilhelmina naar Den Haag. 

Wilhelmina van Pruisen en haar hofhouding werden vastgehouden in een boerderij bij Hekendorp. Met freule Wassenaer Starrenburg, Baron Bentinck, luitenant-generaal Stamford en graaf van Randwijck.

Zij moest de Staten van Holland overhalen om haar verdreven echtgenoot naar Den Haag te laten terugkeren.

Goejanverwellesluis

Het paleis Huis ten Bosch werd gereed gemaakt en prinsesselijke maaltijden voorbereid. Omdat de trip in een dag gemaakt moest worden, werden op drie plaatsen verse paarden gereserveerd. Wilhelmina zou reizen onder de schuilnaam von Danckelman.

Deze geheime missie viel in het water toen Wilhelmina en haar hofdames onder een valse naam kamers in een herberg in Haastrecht boekten. De Patriotten werden ingelicht en in de namiddag van 28 juni 1787 werd het vorstelijk gezelschap bij de rivier de Vlist staande gehouden. Deze historische gebeurtenis stond in de navolgende eeuwen bekend als de aanhouding bij Goejanverwellesluis.

Op 28 juni 1787 werd aan het riviertje de Vlist bij Bonrepas (B) Wilhelmina van Pruisen aangehouden. Ze werd door mannen met bajonetten op hun geweren via deze route naar Goejanverwellesluis afgevoerd. Wilhelmina werd daar vastgezet in de boerderij van Adriaan Leeuwenhoek.

Bekijk via Google Maps de route die de patriotten en Wilhelmina naar Goejanverwellesluis aflegden.

Wilhelmina mocht niet verder reizen en moest wachten tot de Commissie ter Defensie van de Hollandse Grenzen in Woerden op de hoogte was gebracht en naar haar toe kon komen. Zulke beledigingen waren ongehoord en Wilhelmina voelde zich diep vernederd.

Toen de Commissie eindelijk arriveerde, wilde deze eerst overleggen met de Staten van Holland. Wilhelmina wilde niet dit afwachten en ging zonder het besluit van de Staten af te wachten terug naar Nijmegen.

Hulp

Thuis gekomen riep Wilhelmina meteen de hulp in van haar broer koning Frederik Willem van Pruisen. Hij viel op 13 september 1787 met een troepenmacht van 20.000 man de Republiek binnen. Zonder noemenswaardige strijd kwam er een einde aan de macht van de patriotten.

Wilhelmina's broer had de Oranjes weer aan de macht gebracht. Op 23 september 1787 werd Wilhelmina door enthousiaste Hagenaars toegejuicht.

Niet lang daarna gingen de prins en prinses weer naar Den Haag, luid toegejuicht door een menigte met oranje vlaggen en kokardes.

Toen de machtsverhoudingen weer gedraaid waren, werden de patriotten door orangisten en Pruisische soldaten bedreigd en mishandeld; hun huizen werden in brand gestoken of geplunderd.

Willem en Wilhelmina maakten gebruik van hun nieuwe positie om politieke zuiveringen door te voeren. Veel patriotten, zoals de schrijfsters Aagje Deken en Betje Wolff, vluchtten daarop naar de Zuidelijke Nederlanden (België) en Frankrijk.

Napoleon

Op 17 januari 1795 vluchtte Stadhouder Willem V naar Engeland.

De Patriotten waren echter niet compleet verslagen en zeven jaar later grepen ze hun kans na de inval van het Franse leger (Napoleon). De Oranje regering werd alsnog ten val gebracht. Wilhelmina en Willem V vluchtten op 17 januari 1795 naar Engeland.

Het echtpaar Van Oranje ging in ballingschap.

Er volgde nog een Russisch-Engelse inval om Willem V weer op de troon te krijgen, maar deze poging mislukte omdat de verwachte massale steun van de bevolking voor Oranje uit bleef.

 In 1801 verhuisde het echtpaar naar hun Duitse buitenplaats Oranienstein bij Dietz en even later naar Nassau.

 

Wilhelmina van Pruisen op 76-jarige leeftijd in 1817.

Na de dood van Willem V moest Wilhelmina door haar familie onderhouden worden. Ze woonde vanaf 1810 in Berlijn, in een van de paleizen van haar broer.

De kansen keerden toen Napoleon de oorlog ging verliezen.

Koning

Vanuit Den Haag werd een plan ontwikkeld om de zoon van Wilhelmina, Willem Frederik, als koning binnen te halen.

Oude regenten zoals Frans Adam van der Duyn van Maasdam en militairen zoals Leopold van Limburg Stirum kwamen met Gijsbert Karel van Hogendorp aan de Kneuterdijk praten over het nieuwe Nederland met een nieuwe koning.

Scherp inzicht

Wilhelmina toonde haar scherpe inzicht op 5 maart 1813 in een brief aan haar zoon: 'Als men u in een spontane opwelling op de troon wil plaatsen, zult u dit naar ik aanneem niet weigeren, op voorwaarde natuurlijk dat dit ook past in de plannen van de grote mogendheden die de toekomst van Europa zullen bepalen.'

Wilhelmina van Pruisen in de Tempel der kunsten, omringd door muzen.

En: 'Essentieel lijkt me, dat bij deze gelegenheid het staatshoofd, wat ook zijn titel moge zijn, wordt uitgerust met de macht die noodzakelijk is om de uitvoering van de wetten te kunnen garanderen en naargelang de omstandigheden te kunnen handelen voorde veiligheid en het ware welzijn van het volk.'

Dit laatste knoopte de nieuwe koning Willem I goed in zijn oren. Hij schoof de door Van Hogendorp uitgewerkte grondwet grotendeels opzij en richtte zijn bestuur zo in dat hij het alleen voor het zeggen kreeg. 

Wilhelmina hield zich vanaf 1814 bezig met liefdadigheid. Ze woonde met haar dochter Louise in Haarlem en na de dood van Louise op het Loo. De gerespecteerde koningin-moeder overleed in 1820.

Wilhelmina van Pruisen moet niet verward worden met de echtgenote van koning Willem I die niet alleen dezelfde naam had, maar ook nog familie was.

Straten

Wilhelmina van Pruisenstraat

De Wilhelmina van Pruisenstraat werd op 19 december 1910 in het Bezuidenhout gesticht.

 

In 1978 werd aan de Wilhelmina van Pruisenweg op huisnummer 50 voor 23 miljoen gulden een nieuwe brandweerkazerne neergezet.

De straat liep van de Anna van Hannoverstraat naar de Schenkkade en lag op de plek van de huidige Utrechtsebaan. De straat werd bij het vergissingsbombardement van 3 maart 1945 gedeeltelijk vernietigd. De straat werd in 1960 opgeheven.

Wilhelmina van Pruisenweg

De Wilhelmina van Pruisenweg werd in 1972 gesticht en loopt vanaf de Prinses Beatrixlaan. De weg diende in eerste instantie voor de ontsluiting van het gebouw van de Nederlandsche Siemens Maatschappij N.V. De weg liep dood maar werd later doorgetrokken naar de Anna van Hannoverstraat.

In 1975-1978 werd hier op huisnummer 50 voor 23 miljoen gulden een nieuwe brandweerkazerne neergezet. Het gebouw werd op 10 oktober 1978 plechtig geopend door burgemeester Schols.

De Wilhelmina van Pruisenweg bij de Schenkkade in maart 2015.

In deze brandweerkazerne herinnerde een gedenkplaat aan het neerstorten van een V2-raket op 4 maart 1945 op een groep brandweermannen. Het monument was oorspronkelijk aangebracht in de muur van de inrit van de Hoofdwacht van de brandweer aan de Prinsestraat 37. Het monument werd in 1993 in de nieuwe brandweerkazerne aan de Dedemsvaartweg 1 geplaatst.

Het brandweergebouw aan de Wilhelmina van Pruisenweg werd in 1993 alweer gesloopt vanwege de uitbreiding van de kantoren van Siemens concern. Op 27 oktober 1993 sloeg burgemeester Havermans hiervoor de eerste paal

Op 1 september 1987 sloeg de Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Jan de Koning de eerste paal voor de nieuwbouw van 'zijn' ministerie.

De Wilhelmina van Pruisenweg werd in 1910 gesticht en in 1960 opgeheven. Deze school op huisnummer 49-53 werd direct in 1910 gesticht. Later werd de school vernaamd naar prins Bernhard.

Wilhelmina van Pruisen geschilderd door Benjamin Samuel Bolomey in 1770.

Wilhelmina van Pruisen op twintig jarige leeftijd. Dit is een gedeeltelijke kopie van een schilderij van Guillaume de Spinny uit 1771.

Het Haags garnizoen kwam vanaf september 1785 onder bevel van de Staten.

Van de aanhouding van Wilhelmina van Pruisen bij Goejanverwellesluis werden talloze tekeningen gemaakt.